Bu yazıyı okuduğunuza göre elbette okumayı biliyorsunuz. Hepimiz okuma yazmayı ilkokulda öğrendik.
Peki doğru ve etkili okumayı biliyor musunuz?
Anlamak için okumak ve bilgi edinmek için okumak arasında temel bir fark vardır.
Muhtemelen siz de pek çok insan gibi “nasıl” okuduğunuza pek dikkat etmemişsinizdir. Fakat bir insanın okuma tarzı, bilgi edinimi konusunda devasa bir fark yaratır.
Bir şeyin adını bilmek ile o şeyi anlamak arasında da büyük bir fark vardır. Bir şeyin arka planını ve bağlamını bilmeden okumak, o şey hakkında çok az şey öğrenmeye neden olur.
Örneğin gazeteyi ele alalım. Gazete okuduğunuzda gerçekten yeni bir şeyler öğreniyor musunuz? Gazetede bir köşe yazısı okuduğunuz zaman bu kişinin alanında uzman bir kişi olduğunu düşünüyor musunuz?
Muhtemelen hayır. Bu şu anlama geliyor: Siz gazeteyi bilgi edinmek için okuyorsunuz.
Birçok insan da bu şekilde okuyor fakat bu kişiler yeni hiçbir şey öğrenmiyor. Bu şekilde okumak size genelde katkı sağlamaz, sizi mesleğinizde ileri taşımaz, problemlere farklı çözümler geliştirmenize yardım etmez.
“Bir kitabı okurken işaretlemek, yazarla aranızdaki farkı göstermek ve onunla tartışmak anlamına gelir. Biz yazarlara gösterebileceğiniz en üst düzey saygı budur.” (Edgar Allen Poe)
Yeni ve faydalı bir şeyler öğrenmek gayret gerektirir. Bu nedenle sizin entelektüel seviyenizden daha üstte şeyler okumalısınız. Bir konuda sizden daha çok şey bilen kişilerin kitaplarını okumalısınız. Yazar ve aranızdaki mesafeyi ne kadar daraltırsanız, o kadar zeki ve bilgili hale gelirsiniz.
Okuma Türleri Nelerdir?
Amerikalı filozof ve eğitimci Mortimer Adler okuma meselesine eserlerinde sıkça yer veren bir isim. Adler’e göre 4 tür okuma bulunmakta.
- Temel Okuma
- Denetleyici Okuma
- Analitik Okuma
- Karşılaştırmalı Okuma
Okuma amacınız, okuma yönteminizi belirler. Bir roman okumak ile Sokrates okumak aynı şey değildir. Eğer eğlence ve bilgi edinmek amaçlı okumak ile anlamak için okumak arasında çok fark vardır.
Pek çok insan eğlence/bilgi amaçlı okuma yapabilirken, çok az kişi “anlamaya yönelik” okuma yapar. (Not: Bilgi amaçlı okumak derken gazete örneğini hatırlayın. Gazetede o gün neler olup bittiğine dair bilgi edinirsiniz, ancak bu bilgiler sizin entelektüel kapasitesinizi artırmaz.)
Okuma türlerine geçmeden önce şunu belirtelim. 4 okuma türü olduğunu ve 1. türden 4. türe kadar bir seviye farkı olduğunu hatırlatalım. Yani analitik okuma becerisi kazanmadan karşılaştırmalı okuma becerisine sahip olmanız pek muhtemel değildir.
1. Temel Okuma
İlkokulda öğrendiğimiz okuma türü tam olarak budur. Okuma bilen insanların %100’ü temel okuma biliyordur. Ancak okuma bilen herkes “denetleyici okuma” yapabilir diye bir kaide yoktur.
2. Denetleyici Okuma
Bir metne hızlıca göz atmanın, “yalapşap” okumanın kötü bir şey olduğu söylenmiştir bize. Ancak metne hızlıca göz atmak, her zaman kötü bir şey değildir. Doğru bir şekilde uygulandığında oldukça yararlıdır. Denetleyici okuma, bir kitaba hızlıca göz atma ve kitapta ne tür konulara yer verildiğini anlamaya yarar. Denetleyici okuma sonucu, kitabın okumaya değer olup olmadığını anlamak mümkündür.
İki tür denetleyici okuma vardır.
a. Sistematik Tarama
Kitabın başlığını, içindekiler listesini, kaynakçasını, arka kapağını okumaktır. Bu sayede kitapta ele alınan temel konular hakkında bilgi sahibi olursunuz. Kitaptan 4-5 paragraf okuduktan sonra bir karar verirsiniz: “Bu kitaba zaman ve dikkat vermeye değer mi?” Eğer cevabınız evetse kitabı alıp okumaya başlayabilirsiniz. Cevabınız hayır ise kitabı aldığınız rafa geri koymalısınız.
“İçindekiler” listesi çoğu zaman size kitabın ana yol haritasını güzel bir biçimde gösterir. Yani içindekiler listesine göz atarak bile kitabın ele aldığı konular hakkında bilgi sahibi olursunuz. Sistematik tarama yaparken yine kitabın jargonu, üslubu, temel kavramları hakkında bilgi sahibi olursunuz. Kitabın temel jargonunu ve yazarın metni inşa etme metodunu anladıktan sonra kitaptaki ana bölümleri tespit etmeniz daha kolay olur.
Ayrıca size güzel bir ipucu: Yazarlar kitapların giriş ve sonuç kısmında kitap hakkında şahane özet yaparlar. Giriş ve sonuç kısımlarını okumak bile size kitabın neden önemli olduğunu, ne tür sorulara cevap aradığını gösterecektir.
b. Yapay Okuma
Denetleyici okumanın bu türünde kitabı okumaya başlarsınız. Ancak bu detaylı bir okuma değildir. Anlamadığınız bir şey olduğunda cümleyi ve paragrafı bir kere daha okumanıza gerek yoktur. Yani kitabı hızlıca okursunuz, kitabın içeriği ve yapısı hakkında bilgi sahibi olursunuz. Ve sonunda bir karar verirsiniz: “Bu kitabı gerçekten anlamak istiyor muyum? Bu kitaptaki konuları anlamak için detaylı bir okuma yapmalı mıyım?”
Yapay okuma genelde sizin seviyenizi aşan kitapları taramak için yapılır. Kitabı baştan sona çok seri bir şekilde okuduğunuzda kitap hakkında ciddi bir genel düşünceye sahip olursunuz. Kitabın %25’ini anlamış olmanız bile yeterlidir. Eğer kitabı hızlı bir biçimde okuduktan sonra kitapta hakikaten önemli ve faydalı şeylerden bahsedildiğine ikna olmuşsanız kitabı baştan daha yavaş ve sindire sindire okuyabilirsiniz. Yapay okuma dediğimiz bu okuma biçimi, analitik okumaya giden ilk adımdır.
Özetle denetleyici okuma, kitabın konusu, yapısı, yazarın görüşlerini nasıl inşa ettiği ile alakalı genel bir bilgiye sahip olmanızı sağlar.
Daha derin bir okuma için ise analitik okuma gerekir.
3. Analitik Okuma
İngiliz filozof ve devlet adamı Francis Bacon’un şöyle bir sözü var:
“Bazı kitaplar tatmak içindir. Bazıları yutmak, bazıları da sindirmek içindir.”
Analitik okumayı, kitabı yiyip sindirmek olarak düşünebilirsiniz.
Analitik okuma, sağlam bir okuma demektir.
Denetleyici okuma yapmak için zaman kısıtlı ise, analitik okuma daha geniş bir zamanda yapılır.
Metinde yazanı anlamak ve analiz etmek için zihninizi metne vermeniz gerekir analitik okumada.
Analitik okumanın 4 temel kuralı vardır.
- Okunacak kitabı türüne ve temasına göre tasnif etmek
- Tüm kitabın ana temasını kısa ve net bir biçimde söyleyebilmek
- Kitaptaki bölümleri ve bu bölümlerin birbiriyle olan ilişkisini sıralayabilmek
- Yazarın çözmeye çalıştığı problem ya da problemleri ifade edebilmek
Bunlar kolay gözükse bile esasında ciddi bir emek ve konsantrasyon isteyen şeylerdir. Ancak denetleyici okuma esnasında bu saydıklarımızın çoğunu yapmış olursunuz.
Ancak metindeki meseleleri daha geniş bir bağlamdan ele alabilmek için farklı metinler ve kitaplar arasında bağlantı kurabilmeniz, bilgileri sentezleyebilmeniz gerekir. Bunun için ise karşılaştırmalı okuma gerekir.
Analitik okuma yapan biri, kitabı birkaç cümle ile ifade edebilmeli ve kitabın nasıl inşa edildiğini yine öz bir biçimde açıklayabilmelidir. Buna karşın iyi bir kitap iyi bir eve benzer. Her bölümün kendine ait bir özerkliği vardır. Nasıl her ev az ya da çok yaşanabilir ise, her kitap da az ya da çok okunabilir. Karmaşık yapılı kitap sayısı, zayıf kurgulanmış kitap sayısından fazladır. Ancak karmaşık yapı aynı zamanda sadelik anlamına gelir. Zira karmaşık gibi görünen kitaplarda her şey kendine ait bir özerkliğe, ayrı bölüme, ayrı başlığa sahiptir.
Kitabı olabildiğince kısa bir şekilde ifade edebilmek önemlidir, ancak kitabın değindiği ana konuları es geçmek doğru olmaz. Kitabın ana yapısını oluşturan alt unsurları gözden kaçırmak, kitabın muradını anlayamamak anlamına gelir. Eğer kitaplar tek cümle ile özetlenecek kadar basit olsalardı birden çok bölümden oluşmazlardı. Fakat kitaplar kompleks yapılardır. Kitabın tümünü kavramadan onun basit bir biçimde özetleyemezsiniz. Bu nedenle bütünü oluşturan parçaları da kavramalı, bu parçaların nasıl organize edildiğini anlamalısınız.
Analitik okuma yaparken yazarın sorduğu soruları tespit etmek de bir hayli mühimdir. Bir kitabın yazarı kitaba daima birtakım sorular sorarak başlar. Buna rağmen yazar kitapta bu soruların cevabını bulabilir de bulamayabilir de. Her halükarda okur olarak sizin göreviniz kitabın sormaya çalıştığı temel soruları tespit edebilmektir. Tabii bu “niyet okumak” anlamına da gelmemelidir. Yani Shakespeare’nin Hamlet’ini okurken yazarın ne tür sorulara cevap vermeye çalıştığı ile yazarın kitabı yazma sürecinde aklından geçenleri okumak arasında fark vardır.
Tüm bunlara ek olarak pratik bilgi veren kitaplar ile teorik bilgi veren kitapları ayırt edebilir olmanız gerek. Pratik bilgi bir şeyin nasıl çalıştığını, nasıl yapıldığını anlatır iken, teori daha soyut kalır. Teorik kitaplar belli meseleyi ele alırken pratik kitaplar bu meseleyi uygulamaya, pratiğe nasıl dökeceğinizi anlatır.
4. Karşılaştırmalı Okuma
Okuma türleri içinde en zor ve en zahmetlisi karşılaştırmalı okumadır. Aynı konu hakkında birden fazla kitabı/metni okumalı ve bu metinlerdeki fikirleri karşılaştırmalı, aralarında bağ kurmalısınız.
Alakalı pasajları tespit etmek, terminolojiyi tespit etmek, sorulan soruları belli bir çerçeve içinde görebilmek gibi şeyler gerekir karşılaştırmalı okuma yapabilmek için.
Temel mesele bir kitabın genel olarak ne anlattığını anlamak değil, kitabın teması etrafında farklı metinleri de kapsayacak şekilde genel bir kavrayış elde etmektir. Yani karşılaştırmalı okuma tam olarak X konusu hakkındaki bilgi eksiklerinizi tespit edip tamamlamakla alakalıdır.
Karşılaştırmalı okuma (sintopik okuma da denir) 4 temel adımdan oluşur.
Alakalı paragrafları bulmak: Doğru kitapları ve bu kitaplardaki doğru pasaj/paragrafları bulmalısınız. Bu yüzden karşılaştırmalı okuma yapmak için öncelikle elinizdeki kitapların tümünü denetleyici okuma yöntemi ile okumanız gerek.
Anahtar kavramları bulmak: Analitik okumada önce anahtar kelime ve kavramları bulmalı, sonra yazarın bu kavramları nasıl kullandığını tespit etmelisiniz. Ancak elinizde aynı konu hakkında yazılmış 5 kitap varsa, A kavramını 5 yazar da farklı bir biçimde kullanmış olabilir. Bu noktada çeviri ve sentez egzersizi yapmanız gerekir.
Doğru sorular sormak: Yazarın çözmeye çalıştığı problemlere odaklanmaktan ziyade, cevaplanmasını istediğiniz sorulara odaklanmalısınız. Nasıl kendi terminolojinizi yaratmanız gerekiyorsa yazarın ışık tutmasını istediğiniz soruları da netleştirmeniz gerekir. Aklınızdaki soruları, 5 yazarın da cevap sunabileceği bir şekilde çerçevelemelisiniz. Zira bazen X konusu hakkında 5 kitap okumanıza rağmen aklınızdaki sorulara cevap bulamayabilirsiniz, zira yazarlar sizin sorularınızı, “soru” olarak ele alıp cevaplamamış olabilir.
Eğer doğru sorular sorarsanız 5 yazardan da sorularınıza yanıtlar alabilirsiniz. Birbirine zıt cevaplar ve düşünceleri birbiriyle ilişkilendirmelisiniz. Zira bir mesele hakkında birbirinden farklı ya da zıt düşünceleri öğrenmek, sizin entelektüel birikiminizi zenginleştirir.
Temel bir kanı oluşturmak: Sorduğunuz her soruya tek ve net bir cevap almayı beklememelisiniz. Önemli olan birbiriyle zıt olsa bile farklı görüşlerden haberdar olabilmektir. Ancak bu sayede X konusu hakkında kapsamlı ve doyurucu bir düşünceye sahip olabilirsiniz.
Nasıl Daha İyi Okur Olunur?
Okuma becerinizi geliştirmek için, öncelikle doğru soruları doğru bir sıralamayla sormanız gerekir.
Eğlence harici okumaların hemen hepsi, kitaba soru sormak ve kitaptan cevap alabilmek için sarf edilen bir çabadır neticede.
Elinize bir kitap geçtiği zaman şu 4 soruyu mutlaka sormalısınız.
a. Kitap bütün olarak ne hakkında?
Kitabın ana temasını tespit etmeli, yazarın bu temayı nasıl geliştirdiğini anlamalı, kitaptaki yan düşünce ve temaları fark etmelisiniz.
b. Mesele nasıl anlatılıyor?
Kitaptaki temel fikir, temel sav ve temel tartışmaları tespit etmeli; yazarın fikirlerini nasıl inşa ettiğini anlamalısınız.
c. Kitabın tamamını mı okumalıyım, yoksa birkaç bölümünü mü?
İlk iki soruya cevap vermeden bunu bilemezsiniz.
d. Kitap neden önemli?
Eğer bir kitap size bir bilgi veriyorsa, bu bilginin neden önemli olduğunu sorgulamalısınız. Yani yazar neden X konusunu önemli buluyor? Bu konuyu sizin öğrenmenizin bir önemi var mı?
Neden Kitap Okurken Satırların Altını Çizmek Gerekir?
Bir kitabı okurken kitaba çeşitli sorular yöneltmek sizi daha iyi bir okur haline getirir. Bunu mümkün olduğunca çok yapmalı, bir alışkanlık haline getirmelisiniz. Bunun için elinizde daima bir kalem olmasını tavsiye ederiz. Mortimer Adler’de kitap okurken elde kalem olmasının odaklanmayı kolaylaştırdığını ifade ediyor.
Adler bu konu hakkında şöyle diyor:
“Bir kitap satın aldığınızda kitabın içine kurulursunuz. Bu tıpkı kıyafet ya da mobilya satın almak gibidir. Kitabı satın almak, kitaba sahip olmanın ilk adımıdır. Kitabın üzerine not alarak, cümlelerin altını çizerek sahip olursunuz kitaba esas olarak.
Okurken cümlelerin altını çizmek, işaretlemek, daire içine almak neden bu kadar önemlidir? Öncelikle okurken not almak ve cümlelerin altını çizmek sizin odaklanmanızı sağlar. İkinci olarak okuma düşünce eylemidir. Düşünme ise sözle, yazıyla ve sözcüklerle olur. Bildiğini ve düşündüğünü söyleyen bir insan bu şeyi ifade edemiyorsa, genelde meseleyi tam olarak kavrayamamıştır. Üçüncü olaraksa kitap okurken kitabın üstüne notlar almak, o anki düşüncelerinizi yazmak, kitabın içeriğini daha iyi hatırlamanızı sağlar.
Kitap okumak, yazarla sohbet etmek demektir. Yazar konu hakkında sizden genelde daha çok bilgi sahibidir. Eğer okuduğunuz kitapta yeni bir şey öğrenmiyorsanız, o kitabı okumamak sizin için daha iyi olur diyebiliriz. Fakat şunu da belirtmek gerek: Anlamak iki yönlü bir işlemdir. Öğrenci kendine ve öğretmene sorular sormalıdır. Hatta öğretmenin söylediklerini anladıktan sonra onunla tartışmaya bile girilmelidir.”
Kitap okurken not almak derken sadece satırların altını çizmekten bahsetmiyoruz. Birbiriyle alakalı sayfaları not almak, anlaşılmayan yerlere soru işareti yerleştirmek, önemli paragraflara yıldız koymak, tik atmak, anahtar kelime ve kavramları işaretlemek, kitabın sağ-sol-üst-alt marjinlerine çeşitli notlar almak…Tüm bunları yaparak etkili bir okuma yapabilirsiniz. Unutmayın, kitaplar anlaşılmak, yeni şeyler öğretmek, ufuk açmak için vardır. Kitaplar süs eşyaları değildir. O yüzden özellikle kendinize ait kitaplara dilediğiniz gibi not alın, yazın, çizin, kitapla savaşın…
