İnsanlar sürekli olarak büyük ya da küçük kararlar verir. Ancak her kararın, her eylemin bir bedeli vardır. Örneğin 140.000 liraya Volkswagen Golf alıp birkaç ay sonra “Keşke 90.000 liraya Renault Fluence alaydım?!?!” dediğiniz oldu mu? Ya da bir restoranda 250 lira hesap geldikten sonra “O paraya gider 4 kilo et alır, çatlayana kadar yerdim?!?!” diye düşündüğünüz oldu mu? Bazen verdiğimiz kararlar, pek de içimize sinmeyen sonuçlar doğurur ve başka türlü bir karar vermiş olmayı dileriz. İşte buna alıcı pişmanlığı (buyer’s remorse) denir.
Bu yazımızda alıcı pişmanlığının tüm boyutlarını ayrıntılı bir biçimde inceleyeceğiz ve alıcı pişmanlığının psikolojisini anlamaya çalışacağız.
Alıcı Pişmanlığı (Buyer’s Remorse) Nedir?
Bu kavramın varlığından şu an haberdar olsak bile bu durumu, bu pişmanlığı çocukluktan beri bilfill yaşıyoruz. Yani hiç de uzak olduğumuz bir kavram değil alıcı pişmanlığı. Psikoloji alanındaki araştırmalar, insanlar verdiği kararlardan memnuniyet duymaya meyilli olduğu ifade ediyor. En basitinden, kararlarımızı güvenilir bir veriye dayandırdığımızda sonucun da daha pozitif olacağına inanırız. Bu nedenle vereceğimiz kararlarda dikkatli olmamız konusunda ailemiz ve öğretmenlerimiz bize sıkı tembihlerde bulunur. Bunun ötesinde, psikolojik süreçler de verilen karardan memnuniyet duymayı sağlar.
Bilişsel uyumsuzluk (cognitive dissonance) bu konuda kişiye psikolojik rahatsızlık verir. Kişi bu rahatsızlığın şiddetini azaltmak için kişi verdiği kararların o kadar da kötü olmadığını düşünmeye eğilim gösterir. Başka bir kararın bundan daha kötü bir sonuç doğuracağına inanmaya başlar. Böyle bir zihinsel süreç kişinin pişmanlığını azaltmaya yöneliktir. Bazen satın alma eyleminden doğan pişmanlığı savunma aracı olarak araçsallaştırmak da mümkündür. Sorumluluktan kaçmak, pişmanlığı gizlemek için “Kandırıldık” ya da “Kim olsa aynı şeyi yapardı.” gibi ifadeler kullanılır. Kişi burada hala iyi bir karar verici olduğu düşüncesindedir.
Bu psikolojik süreçler içseldir. Diğer bir deyişle başkaları verdiğimiz kararı ve bu kararın sonucunu bilmese bile kişi kendi kendine böyle düşünür. Bazen de çevremizdeki insanlar olup bitenden haberdar olur. İnsanların bizi nasıl algılayacağı, başkalarının bizim hakkımızdaki düşünceleri de bilişsel uyumsuzluk ve alıcı pişmanlığı arasındaki gerilimi tetikleyebilir. Psikolojik olarak rahatsızlığın yanı sıra, başkaları tarafından kınanma ya da eleştirilme korkusuyla pişmanlığımızı dillendirmeme ihtimalimiz yüksektir.
Bazen de bir kararın olumsuz sonuçları o kadar açık ve inkar edilemezdir ki yukarıda bahsettiğimiz kalkanlar ve savunma mekanizmaları işe yaramaz. Dolayısıyla eş dost, aile, arkadaş eleştirisine ve en azından yorumuna maruz kalırız.
- Satın alınan araba, Türkiye’den çekilebilir.
- Sipariş edilen iskenderdeki et kamyon lastiği gibi çıkabilir.
- Yeni satın alınan telefon, gelecekte güncelleme almayacak olabilir.
Bazen bu pişmanlığı sahiplenmekten başka çare kalmaz. Bilişsel uyumsuzluğa ne kadar direnç göstersek bile alıcı pişmanlığını deneyimlemekten kaçınamayız. Bu durumu deneyimlemeye izin vermek ise psikolojik ve sosyal açıdan sağlıklı olmak için önem arz eder. Eğer alıcı pişmanlığı yaşıyor ve bu pişmanlığa bir kılıf uydurmaya çalışmıyorsanız gelecekte daha iyi bir kararlar verebilirsiniz. İyi ebeveynler ve öğretmenler, çocuklara hata yapmanın ve hatalardan ders çıkarmanın önemini öğreten kişilerdir.
Alıcı Pişmanlığının Nedenleri Nelerdir?
Alıcı pişmanlığı adından da anlaşılacağı üzere satın alınan bir ürün-hizmet sonrası hissedilir. Ancak sadece alışverişle alakalı değil, verilen herhangi önemli bir karardan sonra da yaşanabilir.
Sebepsiz Alışveriş:
Sebepsiz yere yüklü bir alışveriş yapmak, yılda sadece bir kere kullanılacak bir ürünü 500-600 lira vermek, kişide yaptığı alışverişin gereksiz olduğu duygusu uyandırır. Özellikle indirim dönemlerinde, yılbaşı döneminde “fütursuzca” alışveriş yapmak ve para harcamak, alıcı pişmanlığının temel nedenler arasındadır.
Mutlaka okuyun: İhtiyaç Duymadığımız Şeyleri Neden Satın Alırız?
Bütçeyi Aşmak:
Harcama yaparken kişinin kendi bütçesini gözetmesi ve buna uygun hareket etmesi önemidir. Ancak bir şeye sahip olma arzusu o kadar güçlüdür ki insanlar zaman zaman bütçelerini aşan şeyler satın alırlar. Araba satın almak için 50.000 liralık bütçeye sahip bir insan, 80.000’lik arabayı beğenip 30.000 lira kredi çekerse büyük ihtimalle pişmanlık duyacaktır, zira bu kişi bütçesini “gereksiz” yere aşmış durumdadır.
Sabırsızlık:
Alıcı pişmanlığının arkasında yatan bir diğer neden “sabırsızlıktır.” Yani iki ay sonra indirime gireceğini bildiğiniz bir ürünü hemen, bugün satın almak ve boş yere 400 lira ödemek alıcı pişmanlığına neden olur. Halbuki 2 ay bekleyerek 400 lira tasarruf etmek mümkün idi…
Reklamlara Aldanmak:
Pazarlama ve reklam teknikleri, temel olarak insanları bir ürün veya hizmet almak için ikna etmeye yöneliktir. Yani yılda bir kere kullanılacak bir giysi, sanki her gün onu giyecekmişsiniz gibi bir dille tanıtılabilir. Reklamlara ve satış personeline aldanır ve o sevdiğiniz elbiseyi hemen satın alırsanız; alıcı pişmanlığı yaşamanız son derece mümkündür. Zira aynı elbise internette 100 lira daha ucuz olabilir.
Alıcı Pişmanlığı Nasıl Hafifletilir?
Alıcı pişmanlığına yol açan nedenlerden ve her alışverişten sonra “gerekli ya da gereksiz” bir rahatsızlık yaşamaktan kurtulmaktan için yapabileceğiniz bazı eylemler bulunuyor.
Alışveriş Listesi Hazırlayın:
Alışverişe, markete, AVM’ye gideceğiniz zaman elinizde bir liste olsun ve bu listenin dışına çıkmamaya çalışın. Yani markete belli bir motivasyonla gitmediğinizde ihtiyacınız olmayan bir sürü şey satın almanız mümkündür.
Kendi Bütçenizi Hazırlayın:
Aylık gelirinizi, aylık kemikleşmiş giderlerinizi yönetin. Tasarrufa, faturalara, kiraya ve özel harcamalarınıza ayırabileceğiniz para miktarını belirleyin. Bütçe hazırlamak, gereksiz alışveriş yapmamak için kritik öneme sahiptir.
Artı-Eksi Değerlendirmesi Yapın:
Bir şey satın almadan önce o şeyin size sağlayacağı faydaları ve o şeyi satın almakla nelerden feragat edeceğinizi düşünün. Listenin hangi tarafı ağır basıyorsa ona göre hareket edebilirsiniz. Ancak bir şeyi incelemeden, araştırmadan, fiyatları kıyaslamadan pat diye satın almamaya çalışın.
İade Edebileceğiniz Yerlerden Alışveriş Yapın:
Bir şey satın alacağınız zaman, ürünü belli bir süre deneyin. Otomobil şirketlerinin test sürüşleri bunun için vardır. Ayrıca alışveriş yaptığınız yerin sattığı ürünü belli bir zaman sınırı dahilinde geri alabileceğinden emin olun. Yani ütü aldınız diyelim. Ancak ütünün performansından memnun kalmadınız. Ütüyü 14 gün içinde aldığınız yere geri gönderip paranızı geri alabiliyor olmanız, pişmanlık yaşamamak adına önemlidir.
Takas Yapın ya da Satın:
Aldığınız üründen memnun kalmadınız, bu da size pişmanlık olarak geri döndü diyelim. Böyle bir durumda satın aldığınız şeyi biriyle takas etmeyi ya da bu ürünü satmayı düşünebilirsiniz. 700 lira verdiğiniz bir ürünün 500 liraya satmak, pişmanlığınızı 7 birimden 2 birime indirebilir.
Alıcı Pişmanlığı Yaşamak Bazen Hayırlı Olabilir
Alıcı pişmanlığı yaygın olmasının yanında sağlıklı sonuçlar da doğurabilir. Ne de olsa “Her şerde bir hayır vardır.”
Örneğin 2016 ABD Başkanlık Seçimini ele alalım. Önde gelen gazetecilerden akademisyenlere kadar pek çok kişi Donald Trump’ı cahil, beceriksiz ve güvenilmez olarak görüyor ve aynı zamanda onun şefkat ve ahlak gibi kavramlardan son derece uzak olduğunu ifade ediyorlardı. Donald Trump New York 5. Caddede insanların üzerine bizzat ateş açsa bile insanların yine de kendine oy vereceğini iddia ediyordu. Seçimlerden sonra yapılan araştırmalarda da Trump’a oy veren insanlar, kararlarından pişman olmadıklarını ifade ettiler.
Bazı seçmenler ne pahasına olursa olsun Trump’a destek verecek. Ancak bazıları “alıcı pişmanlığı” duygusunu tatmak için kendilerine izin verseler, bir daha Trump’a oy vermezler. Diğer bir ifadeyle insanlara pişmanlık yaşamaları konusunda toplumsal bir zemin hazırlanırsa, insanları kamusal olarak kınama, onlarla alay etme mekanizmaları daralırsa; insanlar kendi içlerinde biriken pişmanlığı dışa vurabilir ve dolayısıyla aynı hatayı ikinci kez yapmaktan kurtulabilirler.
